“Cách ly” sư tử đá ngoại lai khỏi di tích: Đòi hỏi thay đổi nhận thức từ làng nghề đá

"Đột nhập" thành cổ 300 năm độc nhất tại Nam Bộ

Thành cổ Biên Hòa - Di tích lịch sử quốc gia nằm trên đường Phan Chu Trinh, (TP Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai) là công trình cổ có cấu trúc độc đáo, được Nhà nước công nhận Di tích lịch sử quốc gia năm 2013.

Thành độc nhất còn sót lại ở Nam Bộ

Theo thư tịch cổ, từ thế kỷ XIV-XV, trên mảnh đất này đã có một ngôi thành lớn do dân Lạp Man đắp bằng đất với tên gọi "thành Cựu". Thời nhà Nguyễn, thành được xây dựng lại trên nền Thành Cựu, có mở rộng hơn, với tên gọi thành Biên Hòa.

Theo tác giả Lương Văn Lựu viết trong cuốn "Biên Hòa sử lược" thì: "Thành được xây dựng vào năm Gia Long thứ 15 (tức 1816) tại địa hạt thôn Bàn Lân (thôn Tân Lân) huyện Phước Chánh, tỉnh Biên Hòa cũng với tên gọi là "Thành Cựu". Chu vi thành dài 338 trượng, cao 8 thước 5 tấc, dày 1 trượng. Hào xung quanh rộng 4 trượng, sâu 6 thước. Thành có 4 cửa và một kỳ đài (phía chánh điện). Mỗi cửa ngõ có bắc một cầu đá ngang qua hào để làm lối lưu thông ra vào".

Trải qua bao biến thiên của thời cuộc, đến năm Minh Mạng thứ 18 (tức 1837), Thành Cựu được xây dựng lại bằng đá ong trên nền thành cũ và đổi tên thành thành Biên Hòa. Khi thực dân Pháp đánh chiếm các tỉnh Nam Bộ, thành Biên Hòa trở thành nơi phòng ngự, phản công địch của quan quân nhà Nguyễn. Tháng 12/1861, thành Biên Hòa rơi vào tay thực dân Pháp. Trong thời gian chiếm đóng, thực dân Pháp xây dựng lại, thu gọn chu vi thành còn 1/8 so với trước.

Thành cổ Biên Hòa được xem là thành cổ duy nhất còn sót lại ở vùng đất Nam Bộ

Hết kháng chiến chống Pháp rồi chống Mỹ, thành Biên Hòa lại thêm những năm tháng "trơ gan cùng tuế nguyệt", lặng lẽ chứng kiến những đổi thay trên mảnh đất Đồng Nai và mang thêm trên mình những vết sẹo của những năm tháng khói lửa chiến tranh. Sau ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng 1975, lực lượng cách mạng tiếp quản giao lại cho phòng hậu cần, Công an tỉnh Đồng Nai quản lý, sử dụng.

Ông Lê Trí Dũng - Giám đốc Ban Quản lý di tích danh thắng tỉnh Đồng Nai cho biết: "Ở Nam Bộ trước đây còn có các thành cổ như Gia Định, Mỹ Tho, Vĩnh Long, Vũng Tàu... nhưng đến nay, qua thời gian đều đã không còn. Vì vậy, Thành cổ Biên Hòa được xem là thành cổ duy nhất còn sót lại ở vùng đất Nam Bộ".

Thành Biên Hòa đã hơn 300 năm tuổi và được coi là cổ nhất của Nam Bộ còn sót lại, từng chứng kiến nhiều thăng trầm lịch sử của vùng đất Đồng Nai. Từ khi được UBND tỉnh công nhận là Di tích lịch sử cấp tỉnh vào năm 2008 và sau đó được Bộ VHTTDL công nhận là di tích cấp quốc gia ngày 12/11/2013, thành Biên Hòa chưa từng được trùng tu tôn tạo, di tích này ngày càng hoang phế, đổ nát và đang bị lãng quên khiến cho nơi đã ghi dấu ấn nhiều sự kiện lịch sử đang xuống cấp trầm trọng, rất ít người biết đến.

Từ thế kỷ XIV-XV, trên mảnh đất này đã có một ngôi thành lớn đắp bằng đất với tên gọi "Thành Cựu". Thời nhà Nguyễn, thành được xây dựng lại trên nền Thành Cựu, có mở rộng hơn, với tên gọi thành Biên Hòa.

Di tích thành phế tích

Tuy đã là một di tích cấp quốc gia nhưng hiện trạng của thành cổ Biên Hòa ngày nay khiến ai một lần ghé thăm cũng phải ái ngại bởi công trình đang xuống cấp trầm trọng.

Trong không gian u tịch, thỉnh thoảng có vài tiếng đập cánh của đàn dơi hay tiếng sột soạt của đàn chuột bỏ chạy khi có tiếng người. Hiện nay, thành chỉ còn lại những bức tường bằng đá ong liên kết với nhau bao quanh diện tích chừng hơn 10.000 m2. Các hạng mục, công trình bên trong thành hầu như không còn nguyên vẹn. Hai ngôi biệt thự cùng 2 lô cốt ở phía Đông và phía Bắc thành đang trong tình trạng sắp sập đổ. Các bức tường hầu như đã bị nứt và bong tróc, nhiều chỗ bị ẩm mốc. Rễ cây cổ thụ ăn xuyên qua tường làm nứt, tách vữa trát. Sàn gạch bị bong tróc, có nơi thủng từng mảng lớn. Chiếc cầu thang sắt dẫn lên lầu cũng đã hoen gỉ mất đi vài bậc. Mái ngói thủng nhiều mảng lớn. Các cửa tầng áp mái đã mất cánh tạo chỗ cho dơi, chim, chuột sinh sống...

Ngoài ra, hệ thống tường có nhiều đoạn đã bị sập đổ, cổng thành đã mất. Theo thẩm định của cơ quan chức năng thì mức độ tổn thất của tường thành là 70%, còn nội thất thiết bị của nhà cổ phía Tây đã bị tổn thất hoàn toàn, thang và cửa hỏng 90%... Dấu tích còn lại rõ nét nhất là một ngôi biệt thự nằm trơ trọi ở phía cổng chính, kiến trúc theo kiểu Pháp. Song, bên trong ngôi biệt thự cũng hoang tàn, đổ nát không kém.

Cuối năm 2013 Bộ VHTTDL công nhận thành cổ Biên Hòa là di tích cấp quốc gia nhưng hiện nay đang bị xuống cấp rất nghiêm trọng.

Nguyên nhân dẫn đến tình trạng trên là do thành Biên Hòa không được trông coi, bảo quản trong một thời gian dài cả trăm năm cộng với sự thiếu ý thức của một số người dân. Năm 2010, kế hoạch trùng tu, phục dựng thành cổ được đề ra và UBND tỉnh Đồng Nai đã phê duyệt với tổng vốn 25 tỷ đồng, sau đó được điều chỉnh lên 40 tỷ đồng. Tuy nhiên, kinh phí quá lớn nên việc trùng tu vẫn chưa thể thực hiện.

Ông Lê Trí Dũng, Giám đốc Ban Quản lý di tích danh thắng tỉnh Đồng Nai cho biết: "Trải qua thời gian, những hạng mục, công trình của thành cổ Biên Hòa dần bị mai một, số còn lại đang trong tình trạng xuống cấp nghiêm trọng. Mái nhà mục nát, tường vữa bong tróc, có nhiều đoạn bị sập đổ. Chúng tôi đã nhiều lần đem bạt giăng trên nóc nhà để tránh nắng, mưa giảm hư hại nhưng chẳng ăn thua gì. Nếu không sớm được trùng tu, tôn tạo, khôi phục thì di tích thành Biên Hòa sẽ chỉ còn tồn tại trong các tư liệu thành văn" - ông Dũng nói.

Nhằm cứu lấy di tích quốc gia độc đáo ở phía Nam - thành cổ Biên Hòa trước khi quá muộn, Sở VH-TTDL tỉnh Đồng Nai một mặt xin ngân sách UBND tỉnh, một mặt đề xuất cho phép "xã hội hóa, tìm đối tác đầu tư" để có vốn sửa chữa, bảo tồn. Mới đây, UBND tỉnh Đồng Nai đã ra quyết định ứng trước 5 tỉ đồng để sửa chữa cấp bách một số hạng mục xuống cấp và dự kiến sẽ triển khai trong quý IV năm 2014.

Hình ảnh xuống cấp của thành cổ Biên Hòa:

Mái ngón thủng nhiều mảng lớn, chỉ một vài cơn mưa nhẹ thì ngói gạch rớt rất nhiều

Lối đi cũng vắng tanh, ẩm mốc nhiều chuột, dán bò khắp nơi.

Rễ cây bám sâu phá các mảng tường của thành cổ

Lối đi cầu thang bằng sắt bị hư hỏng gần như hoàn toàn. Thành cổ xuống cấp nghiêm trọng nhưng hiện nay việc tu bổ sửa chữa vẫn chưa được triển khai.

Ngôi thành độc nhất Nam Bộ có tuổi đời hơn 300 năm.

Theo Khampha